Mo'unga afi´

 

Kimu'a 'i he pa 'a ha mo'unga afi

Taimi 'oku ngalingali ai 'e pa ha mo'unga afi

Lolotonga 'a e pa 'a ha mo'unga afi

Hili ange 'a e pa 'a ha mo'unga afi

 

'Oku tu'u 'a Nu'u Sila´ ni 'i he “Halanga 'o e Afi´” (Ring of Fire), ko ha 'atakai fakasiokalafi 'oku´ ne takatakai'i 'a e 'Oseni Pasifiki´ pea 'oku tu'u 'i ai 'a e 90% 'o e ngaahi mo'unga afi 'o e fo'i mamani´. 'Oku fa'a nounou pe 'a e vaha'a taimi 'oku mo'ui ai 'a e ngaahi mo'unga afi´, kae fakavaha'aki ha ngaahi taimi loloa 'oku fakalongo ai. Ko e tefito'i fa'ahinga 'e tolu 'o e mo'unga afi´ 'oku ma'u 'i Nu'u Sila´ ni ko e ngaahi mo'unga afi tapatolu´ (cone volcanoes) hange ko e mo'unga Ruapehu mo Taranaki´; ngaahi mo'unga afi 'oku nau tu'u hokohoko 'i ha feitu'u fakataha (volcanic fields) hange ko ni'ihi 'oku tu'u 'i ngaahi 'elia 'o 'Aokalani´; mo e kalatela (calderas) hange ko e ano vai Taupo´ (Lake Taupo)

'Oku fakatupu mei´ he ngaahi mo'unga afi´ ha ngaahi fakatamaki kehekehe 'e malava ke ne tamate'i 'a e kakai´ pea faka'auha mo e ngaahi 'api ofi´ 'o a'u pe ki he ngaahi 'api 'oku laui kilomita hono mama'o mei´ he mo'unga afi´. 'Oku kau ki he ngaahi fakatamaki´ ni 'a e efuefu 'oku ngagana 'i ha 'elia lahi, tafea hifo 'a ha kasa vela fiofio mo e makaafi, mo e pelepela fatu lahi atu kuo tafe hifo.

'Oku fatongia 'aki 'e he Saienisi GNS 'a hono siofi 'o e to'onga 'a e ngaahi mo'unga afi´ pea mo fokotu'utu'u 'a e ngaahi tu'unga 'o e fakatokanga´. Kapau 'oku ngali ke pa ha mo'unga afi 'o ala ke mole ai ha ngaahi mo'ui, 'e fakaha atu leva ha tu'unga fakatamaki fakatu'upake ki he kakai´ pea 'e fetukutuku kinautolu mei he ngaahi 'elia 'oku tu'u fakatu'utamaki´.

 

KIMU'A 'I HE PA 'A HA MO'UNGA AFI

• Fekumi ke ke 'ilo fekau'aki mo e tu'unga fakatu'utamaki 'o ha mo'unga afi 'i ho komiuniti´. 'Eke ki ho'o kosilio fakakolo´ fekau'aki mo ha ngaahi palani ki he fakatu'utamaki fakatu'upake mo e founga te nau fakatokanga atu ai ki ha pa 'a e mo'unga afi´.
• Ahi'ahi'i ho'o palani fetukutuku´ mo e kau memipa ho 'api´.
• Fokotu'u ha Palani ki he Fakatamaki Fakatu'upake ki ho 'Api´. Tanaki mo tauhi ho'o ngaahi naunau ke tokoni ki he hao mo mo'ui 'i ho 'api´ mo e ngaue´, pea mo ha naunau faingofua hono 'ave holo´.
• Fakakau 'a ho'o fanga monumanu tauhi´ mo e monumanu faama´ 'i ho'o palani fakatu'upake.

 

TAIMI 'OKU NGALINGALI AI 'E PA HA MO'UNGA AFI

• Fanongo ki he ngaahi fakamafola lea (letio) 'i ho feitu'u´ 'a ia 'e 'oatu ai 'e he kau 'ofisa ngaue ki he fakatamaki fakatu'upake 'a e ngaahi fale'i totonu taha ki ho komiuniti mo e tu'unga 'oku´ ke 'i ai´.
• Fakahoko leva 'a ho'o palani ki he fakatamaki fakatu'upake.
• Kapau 'oku 'i ai ha'o faingata'a'ia fakaesino pe fiema'u tokoni, fetu'utaki ki ho'o kulupu fepoupouaki´ pea hokohoko atu mo ho'o fanongo ki he fale'i ki he hao malu 'a e kakai´.
• Fakahu 'a e ngaahi misini´ ki he fale ka´ pe palepale´, pe 'ufi'ufi 'aki ha ngaahi tapoleni ke malu'i kinautolu mei´ he efu 'o e mo'unga afi´.
• Fakahu mo e monumanu faama´ ki he fale fakamalumalu'anga malu ke malu'i kinautolu mei´ he efu 'e to hifo mei he mounga afi´.
• 'Ufi'ufi 'a e ngaahi naunau faka'ilekitulonika´ pea 'oua 'e fakaava kae 'oua kuo ma'a 'aupito 'a e 'atakai´ mei´ he efu´
• Vakai'i ho ngaahi kaungame'a´ mo e kaunga'api´ pe 'oku nau ala fiema'u ha tokoni´.

 

LOLOTONGA 'A E PA 'A HA MO'UNGA AFI

• Fanongo ki he letio´ ki he fale'i fekau'aki mo e mo'ui 'a e kakai´ pea muimui ki he ngaahi fakahinohino´.
• Kapau 'oku´ ke 'i tu'a lolotonga 'a e pa´ 'a e mo'unga afi´, fakamalumalu 'i ha ka pe fale. Kapau 'e ma'u koe 'i he ngangana 'a e efu´, tui ha me'a fakamalumalu efu 'i ho mata´ pe ngaue'aki ha me'a tapuni efu ki ho ihu, pe holoholo pe konga tupenu 'i ho ihu´ mo e ngutu´.
• Nofo 'i fale he 'oku kona 'a e efu mei he mo'unga afi´, tautefito kapau 'oku palopalema 'a ho'o manava´ hange ko e mahaki hela pe tale faingata'a
• 'I ho'o 'i fale´, tapuni 'a e matapa sio'ata kotoa pe mo e ngaahi matapa hu'anga´ ke fakasi'isi'i 'a e hu atu 'a e efu mei he mo'unga afi´. 'Ai ha ngaahi taueli viku 'i he ngaahi avaava ;i he lalo matapaa´.
• 'Oua 'e fakamo'ua'i 'a e ngaahi laine telefoni´ 'aki ha ngaahi telefoni 'oku 'ikai fakavavevave.
• Kapau 'e fiema'u ke ke 'alu ki tu'a ngaue'aki ha ngaahi me'amalu'i hange ko e me'a tapuni efu ki ho ihu, pe matasio'ata uku pea 'ufi'ufi mo e lahi taha ho kili´ 'e ala lava´. Tui ha matasio'ata, kae 'ikai ko e la'i sio'ata 'oku fokotu'u ki ho kano'i mata (contact lenses) he 'e lava ke ne fakatupu 'a e maumau ki ho kano'i mata´ (corneal abrasions).
• Fakahomoki 'a e ngaahi paipa fakatafe´/fakatali´ mei´ he fakatafe'anga vai´ ke ta'ofi 'a e poloka 'a e ngaahi paipa´ ni. Kapau 'oku´ ke ngaue'aki ha tangike vai ki ho'o ma'u'anga vai´, fakahomoki 'a e tangike´.
• Fakamama'o mei´ he ngaahi feitu'u 'oku tapui.

 

HILI ANGE 'A E PA 'A HA MO'UNGA AFI

• Fanongo ki he letio´ ki he fale'i fekau'aki mo e hao mo e malu 'a e kakai´ pea muimui ki he ngaahi fakahinohino´.
• Nofo 'i fale mo fakamama'o mei´ he efu mei he mo'unga afi´.
• 'I he taimi 'oku malu ai ke hu ki tu'a´, tauhi ho'o fakatali mo e 'ato ke ma'a he 'e ala holoki hifo 'e he efu kuo tanaki matolu ai.
• Kapau 'oku lahi ha efu 'i he ma'u'anga vai´, 'oua 'e ngaue'aki 'a e misini fufulu ipu´ pe misini fo.
• Oua te ke faka'uli lolotonga 'a e to matolu hifo 'a e efu´ he te ne toe fakapuna hake 'a e efu´ 'o mapuni ai e misini´ pea maumau lahi leva 'a ho'o me'alele´.
• Tauhi 'a e fangamanu 'i fale kapau 'e lava, fufulu 'a e efu honau pesipesi´ pe kili´ ke ta'ofi ha'anau folo 'a e efu´, pea 'oange ha vai ma'a kenau inu.
• Ngaue'aki ha me'a tapuni efu ki ho ihu, pe mata pe konga tupenu nga'unga'u mo e me'a malu'i 'o e mata´ 'i he taimi teke fakamaau ai mo fakama'a. Fakaviku 'a e efu´ 'aki ha vai kimu'a hono fufulu´.
• Fakasio mo lipooti 'a e ngaahi uaea 'uhila pe halanga kasa kuo motu´ ki he kau ma'u mafai totonu´.
• Kapau 'oku maumau ho 'api´, tohi'i hifo hono fakaikiiki´ pea 'ai mo ha ngaahi ta ki he 'eke malu'i´. Kapau 'oku´ ke nofo totongi 'i he 'api´, fetu'utaki ki he tokotaha 'oku 'a'ana´ mo e kautaha malu'i´ 'i he 'uluaki faingamalie´.